Hamburg’da yaşayan Dünya Sağlık Örgütü Danışman Doktorlarından Prof. Dr. Yakup Bahar, Dünyada salgını başlayan Maymun Çiçeği hastalığıyla ilgili tüm gerçekleri Gazetem okuyucuları için kaleme aldı.
İŞTE PROF. DOKTOR YAKUP BAHAR’IN O YAZISI
Maymun Çiçeği Virüsü Salgınları
Maymun çiçeği ilk olarak 1970 yılında Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde 9 yaşındaki bir erkek çocukta tanımlandı. O zamandan beri vakaların çoğu ülkenin kırsal, yağmur ormanı bölgelerinde rapor edildi. Kongo Havzası, özellikle Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde ve Orta ve Batı Afrika’da insan vakaları giderek daha fazla rapor edilmektedir.
1970’den beri, 11 Afrika ülkesinde insanda maymun çiçeği vakaları bildirilmiştir – Benin, Kamerun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Gabon, Fildişi Sahili, Liberya, Nijerya, Kongo Cumhuriyeti, Sierra Leone , ve Güney Sudan.
Maymun çiçeği hastalığının gerçek yükü bilinmemektedir. Örneğin, 1996-97’de Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde daha düşük vaka ölüm oranı ve normalden daha yüksek bir saldırı oranı ile bir salgın rapor edildi. Bu vakada bulaşma dinamiklerinde gerçek veya görünen değişiklikleri açıklayabilen eş zamanlı bir su çiçeği (bir ortopoks virüsü olmayan suçiçeği virüsünün neden olduğu) ve maymun çiçeği salgını bulunmuştur.
2017’den bu yana Nijerya, 500’den fazla şüpheli vaka ve 200’den fazla teyit edilmiş vaka ve yaklaşık %3’lük bir vaka ölüm oranı ile büyük bir salgın yaşadı. Bugüne kadar vakalar bildirilmeye devam etmektedir.
Maymun Çiçeği, yalnızca Batı ve Orta Afrika’daki ülkeleri değil, dünyanın geri kalanını da etkilediği için küresel halk sağlığı açısından önemi olan bir hastalıktır.
2003 yılında, Afrika dışındaki ilk maymun çiçeği salgını Amerika Birleşik Devletleri’ndeydi ve enfekte evcil çayır köpekleriyle temasla bağlantılıydı. Bu evcil hayvanlar, ülkeye Gana’dan ithal edilmiş olan Gambiya keseli sıçanlarda barındırılmıştı. Bu salgın ABD’de 70’in üzerinde maymun çiçeği vakasına yol açtı.
Maymun Çiçeği ayrıca Eylül 2018’de Nijerya’dan İsrail’e seyahat edenlerde; Eylül 2018, Aralık 2019, Mayıs 2021 ve Mayıs 2022’de Birleşik Krallık’a seyahat edenlerde; Mayıs 2019’da Singapur’a seyahat edenlerde ve Temmuz 2021, Kasım 2021 ve Mayıs 2022’de Amerika Birleşik Devletleri’ne seyahat edenlerde tespit edilmiştir.
Mayıs 2022’de, endemik olmayan birkaç ülkede birden fazla maymun çiçeği vakası tespit edildi. Epidemiyolojiyi, enfeksiyon kaynaklarını ve bulaşma modellerini daha iyi anlamak için çalışmalar halen devam etmektedir.
Maymun Çiçeği Virüsünün Bulaşma Şekli
Hayvandan insana (zoonotik) bulaşma, enfekte hayvanların kan, vücut sıvıları veya kutanöz veya mukozal lezyonları ile doğrudan temastan meydana gelebilir.
Afrika’da, ip sincapları, ağaç sincapları, Gambiya’da haşlanmış sıçanlar, yurt, farklı maymun türleri ve diğerleri dahil olmak üzere birçok hayvanda maymun çiçeği virüsü enfeksiyonunun kanıtı bulunmuştur.
Maymun çiçeğinin doğal rezervuarı henüz tanımlanmadı, ancak büyük olasılıkla kemirgenler olduğu düşünülmekte.
Yetersiz pişmiş et ve enfekte hayvanların diğer hayvansal ürünlerini yemek olası bir risk faktörüdür. Ormanlık alanlarda veya yakınında yaşayan insanlar, enfekte hayvanlara dolaylı veya düşük düzeyde maruz kalabilir.
İnsandan insana bulaşma, solunum salgıları, enfekte bir kişinin cilt lezyonları veya yakın zamanda kontamine olmuş nesnelerle yakın temastan kaynaklanabilir.
Damlacık solunum partikülleri yoluyla bulaşma genellikle uzun süreli yüz yüze temas gerektirir ve bu da sağlık çalışanlarını, hane üyelerini ve aktif vakaların diğer yakın temaslılarını daha büyük risk altına sokar.
Bununla birlikte, bir toplulukta belgelenmiş en uzun bulaşma zinciri, son yıllarda zincirleme altı kişiden dokuz kişiye çıkmıştır. Bu, çiçek aşısının kesilmesi nedeniyle tüm topluluklarda azalan bağışıklığı yansıtıyor olabilir.
Bulaşma, plasenta yoluyla anneden fetüse (doğuştan maymun çiçeği hastalığına yol açabilir) veya doğum sırasında ve sonrasında yakın temas sırasında da olabilir.
Yakın fiziksel temas, bulaşma için iyi bilinen bir risk faktörü olsa da, şu anda maymun çiçeğinin özellikle cinsel bulaşma yolları yoluyla bulaşıp bulaşamayacağı belirsizdir. Bu riski daha iyi anlamak için çalışmalara ihtiyaç vardır.
Maymun Çiçeği Hastalığının Belirtileri Ve Bulguları
Maymun çiçeğinin kuluçka süresi (enfeksiyondan semptomların başlangıcına kadar olan aralık) genellikle 6 ile 13 gündür, ancak 5 ila 21 gün arasında değişebilir.
Enfeksiyon iki döneme ayrılabilir:
1. Dönem:
- Ateş, yoğun baş ağrısı, lenfadenopati (lenf düğümlerinin şişmesi), sırt ağrısı, miyalji (kas ağrıları) ve yoğun asteni (enerji eksikliği) ile karakterize istila dönemi (0-5 gün arası).
2. Dönem:
- Lenfadenopati (lenf düğümlerinin şişmesi), başlangıçta benzer görünebilen diğer hastalıklarla (suçiçeği, kızamık, çiçek hastalığı) karşılaştırıldığında maymun çiçeğinin ayırt edici bir özelliğidir. Deri döküntüsü genellikle ateşin ortaya çıkmasından sonraki 1-3 gün içinde başlar. Döküntü, gövdeden ziyade yüz ve ekstremitelerde daha konsantre olma eğilimindedir. Yüzü (vakaların %95’inde) ve ellerin avuçlarını ve ayak tabanlarını (vakaların %75’inde) etkiler.
- Ayrıca oral mukozalar (vakaların %70’inde), genital bölge (%30) ve konjonktiva (%20) ile kornea da etkilenir. Döküntü, maküllerden (düz tabanlı lezyonlar) papüllere (hafifçe kabarık sert lezyonlar), veziküllere (berrak sıvı ile dolu lezyonlar), püstüllere (sarımsı sıvı ile dolu lezyonlar) ve kuruyup dökülen kabuklara doğru gelişir.
- Lezyonların sayısı birkaç ila birkaç bin arasında değişir. Şiddetli vakalarda, lezyonlar derinin büyük bölümleri dökülene kadar birleşebilir.
Maymun Çiçeği, genellikle 2 ila 4 hafta süren semptomları olan, kendi kendini sınırlayan bir hastalıktır.
Şiddetli vakalar çocuklar arasında daha sık görülür ve virüse maruz kalma derecesi, hastanın sağlık durumu ve komplikasyonların doğası ile ilgilidir. Altta yatan bağışıklık eksiklikleri daha kötü sonuçlara yol açabilir.
Geçmişte çiçek hastalığına karşı aşılama koruyucu olmasına rağmen, bugün 40 ila 50 yaş arası (ülkeye bağlı olarak) kişiler, çiçek hastalığının eradike edilmesinden (sonlanmasından) sonra dünya çapında çiçek hastalığı aşılama kampanyalarının kesilmesi nedeniyle maymun hastalığına daha duyarlı olabilir.
Maymun çiçeği komplikasyonları arasında sekonder enfeksiyonlar, bronkopnömoni, sepsis, ensefalit ve görme kaybıyla sonuçlanan kornea enfeksiyonu sayılabilir. Asemptomatik enfeksiyonun ortaya çıkma derecesi bilinmemektedir.
Maymun çiçeği vaka ölüm oranı tarihsel olarak genel popülasyonda %0 ila %11 arasında değişmiştir ve küçük çocuklar arasında daha yüksek olmuştur. Son zamanlarda vaka ölüm oranı %3-%6 civarında olmuştur.
Maymun Çiçeği Hastalığı Nasıl Tehis Edilir?
Göz önünde bulundurulması gereken klinik ayırıcı tanı, su çiçeği, kızamık, bakteriyel cilt enfeksiyonları, uyuz, sifiliz ve ilaca bağlı alerjiler gibi diğer döküntü hastalıklarını içerir.
Hastalığın prodromal evresindeki lenfadenopati (lenf düğümlerinin şişmesi), maymun çiçeğini su çiçeği veya çiçek hastalığından ayırt etmek için klinik bir özellik olabilir.
Maymun çiçeğinden şüpheleniliyorsa, sağlık çalışanları uygun bir örnek almalı ve uygun kapasiteye sahip bir laboratuvara güvenli bir şekilde örneği nakletmelidir.
Maymun çiçeğinin doğrulanması örneğin tipine ve kalitesine ve laboratuvar testinin tipine bağlıdır. Bu nedenle numuneler ulusal ve uluslararası gerekliliklere uygun olarak paketlenmeli ve gönderilmelidir.
Polimeraz zincir reaksiyonu (PCR), doğruluğu ve duyarlılığı göz önüne alındığında tercih edilen laboratuvar testidir. Bunun için, maymun çiçeği için en uygun teşhis örnekleri cilt lezyonlarından – çatı veya veziküllerden ve püstüllerden gelen sıvıdan ve kuru kabuklardan elde edilir. Mümkün olduğunda biyopsi bir seçenektir. Lezyon örnekleri kuru, steril bir tüpte (viral taşıma ortamı yok) saklanmalı ve soğuk tutulmalıdır. Semptomlar başladıktan sonra numune toplama, viremi süresinin kısa olması nedeniyle PCR kan testleri genellikle yetersizdir ve hastalardan rutin olarak alınmamalıdır.
Orthopoks virüsler serolojik olarak çapraz reaktif olduğundan, antijen ve antikor saptama yöntemleri, maymun çiçeğine özgü doğrulama sağlamaz. Bu nedenle, kaynakların sınırlı olduğu durumlarda tanı veya vaka incelemesi için seroloji ve antijen saptama yöntemleri önerilmez.
Ek olarak, aşı bazlı bir aşı ile yakın zamanda veya uzaktan aşılama (örneğin çiçek hastalığı eradikasyonundan önce aşılanmış veya ortopoks virüsü laboratuvar personeli gibi daha yüksek risk nedeniyle daha yakın zamanda aşılanmış herhangi biri) yanlış (yalancı) pozitif sonuçlara yol açabilir.
Test sonuçlarını yorumlamak için, örneklerle birlikte aşağıdakileri içeren hasta bilgilerinin sağlanması çok önemlidir:
- Ateşin başlangıç tarihi,
- Döküntünün başlangıç tarihi,
- Numunenin alındığı tarih,
- Bireyin mevcut durumu (döküntü aşaması) ve
- Yaş.